Економија

АНАЛИЗА | Марјан Николов: Финансиската дисциплина на градоначалниците пред и по изборите во зависност од нивната политичка афилијација со политичката опција на централната власт

Економија и бизнис | печатено издание | 15 септември 2025г.

• Сподели:

Вовед
Позната е практиката за време на локални избори поактуелен да е наративот за национални прашања наместо за локалните потреби на гласачите, дека локалните избори се само лакмус тест за партиите за нивниот национален рејтинг, дека потребите за решенија за граѓаните кои се одговорност на локалните власти остануваат неодговорени и дека воопшто се деградира локалната власт која е уставна категорија. Во оваа изборна година, во Северна Македонија добро е да видиме што покажуваат емпириските наоди за квалитетот на јавните финансии во локалната власт пред и по локални избори во зависност од усогласеноста на избраните градоначалници со политичката опција на централната власт.
Од теоретска гледна точка, онаа локална власт која е усогласена со централната власт се очекува да има пониска фискална дисциплина во нивната одлука за трошење на јавните ресурси поради ефектот на политичка фамилија, т. е. најмногу поради тоа што се очекува да добијат привилегиран третман од централната власт преку финансирање, трансфери и поддршка, па дури и одолжување за подмирување на финансиските обврски спрема кредиторите/операторите. Спротивно на тоа, за очекување е и градоначалниците од опозициските партии да се соочат со понеповолни услови за практикување на власта бидејќи можеби ќе треба да зависат повеќе од сопствените приходи и/или да водат поодговорна фискална политика со повисока фискална дисциплина и со построги буџетски ограничувања. Штотуку објавениот труд го истражува влијанието на политичко-партиското усогласување на градоначалникот со националната власт (партиско-политичка усогласеност или конгруентност) врз моделите на трошење и задолжувања на локалните власти во Северна Македонија и во Хрватска (https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/21599165.2025.2541779?src=).
Политичкото усогласување може да доведе до општини со политички подредени градоначалници од централната власт, па преку ефектот на политичка фамилија да имаат поповолен пристап до извори на финансирање, подобро управување со долговите и/или помала акумулација на неплатени обврски. Од друга страна, политичката усогласеност исто така може да доведе до намалување на фискалната дисциплина ако партиско-политичките усогласени локални администрации очекуваат дека тие можат да бидат „спасени“ преку откуп на долговите од страна на централната власт. Во Северна Македонија веќе има практика за неотчетен, нетранспарентен откуп на општински долгови, за одолжување на носење одлуки или молчење на централна власт за важни работи за локалните власти кои се поттикнати од партиско-политички контраст или усогласеност меѓу централната и локалната власт.

Наоди
Емпириските студии на оваа тема сугерираат дека партиското усогласување е важен фактор кој влијае на квалитетот на фискалните политики на општинско ниво, особено во однос на растот на заостанатите неплатени обврски, како и на фискалната дисциплина воопшто.
Генерално истражувањето во Хрватска и во Северна Македонија покажува дека политичко-институционалниот контекст е важен за фискалните ефекти на партиско-политичката усогласеност. Во Северна Македонија, каде што локалната политика е под влијание на поделбите на национално ниво (како и етничките поделби), локалните власти кои се политички усогласени со мнозинството во централната власт успеваат да ја намалат својата финансиска изложеност или притисоци веднаш по изборната година, па акумулираните неплатени обврски се намалуваат. Спротивно на тоа, во Хрватска политичката конкуренција дејствува поинаку, па политичката усогласеност ги охрабрува, па дури и им овозможува на градоначалниците кои припаѓаат на истата политичка група како партијата на власт на национално ниво привремено да ги одложат отплатите на своите финансиски обврски откако ќе бидат избрани на локални избори. Резултатот на ваквите политики е дека усогласеноста е поврзана со забрзување на акумулираните заостанати долгови во Хрватска, што е спротивно со ефектот на забавување на акумулирање неплатени обврски во Северна Македонија. Значи непосредно по изборите за очекување е да се намали акумулирање на неплатени обврски на локално ниво во Северна Македонија за оние локални власти кои се од иста политичка афилијација како и централната власт, додека во Хрватска е спротивно, се очекува зголемување на акумулирање на неплатени обврски непосредно по локалните избори за оние локални власти кои се од иста политичка афилијација како и централната власт во Хрватска.
Овој наод е во согласност со политичкиот и со институционалниот контекст на двете земји. Во Северна Македонија, каде што емпириските докази покажуваат забавување на акумулацијата на заостанатите долгови постизборно за политички усогласените локални самоуправи, вообичаена практика е градоначалниците со политичка определба спротивна на централната власт да имаат во просек одложување на имплементација на нивните проекти поради веројатното негативно влијание на одлуките на централната власт или пак одложување на носење на важни одлуки на централно ниво за локалните прашања во овие општини. Така, ослонувајќи се на сопствените приходи, а под притисок за давање квалитетни услуги, заостанатите неплатени обврски почнуваат да се акумулираат во политички неусогласените општини со политичката опција на централната власт, а кумулирањето на неплатени обврски да забавува во оние општини кои се во ефект на политичка фамилија со централната власт. Уште повеќе, овој ефект на економска неефикасност е повеќе изразен во општини кои се етнички фрагментирани (поголема фрагментираност се смета таму каде што процентот на етникумите е приближно подеднаков во општината).
Во Хрватска, пак, вообичаено е градоначалниците независно од политичката определба да планираат нови капитални проекти во предизборните години (градоначалниците очигледно бараат видливост, а со тоа и реизбор) и бидејќи овие нови капитални проекти бараат формално одобрување од страна на Министерството за финансии и на централната власт, општините предводени од градоначалници кои припаѓаат на иста политичка партија што води на национално ниво имаат тенденција да добиваат повеќе одобренија за повеќе капитални проекти во општините во Хрватска. Но, бидејќи во Хрватска одобрените договори почнуваат со имплементација постизборно, доцнењето на имплементацијата често резултира со одложување на плаќањата и со тоа и забрзување на акумулацијата на заостанатите неплатени обврски кон изведувачите, а особено во политички усогласените општини кои во просек добиле и повеќе одобрувања за капитални проекти во предизборието.
Овде е важно да се нагласи зошто маргината на разлика во гласови со кои победиле градоначалниците е статистики значајна варијабла, па маргината на победата на победничката партија на локалните избори има влијание врз акумулирање на заостанатите обврски, па новоизбраните градоначалници споредено со оние кои победиле повторно, т. е. актуелните градоначалници кои добиле нов мандат. Ефектот во Северна Македонија е таков што оние градоначалници кои повторно победиле во изборната трка акумулираат повеќе неплатени обврски во просек споредено со градоначалниците кои ја замениле политичката опција на власт во соодветната општина и кои за првпат стануваат градоначалници. Уште поважно е што овој наод е независен од политичката усогласеност на новиот градоначалник со политичката ориентација на актуелната централна власт, т. е. ова е чист „локален ефект“.
Друг интересен наод е дека во изборната година, без разлика на партиската припадност, односно без разлика дали локалната власт е политички конгруентна со партијата на власт во централната власт, локалните власти во просек имаат поголем удел на тековните расходи во вкупните локални расходи и во Хрватска и во Северна Македонија. Ова и не е за изненадување бидејќи тековното трошење е под влијание генерално и на многу други фактори. Сепак, важно е да се напомене дека тековните расходи се повисоки во изборните години и во годината непосредно пред изборите. Ова сугерира дека општинските власти ги пренасочуваат своите трошења кон тековната потрошувачка наспроти капиталните инвестиции непосредно пред изборната година и во изборната година. Капиталните проекти, во просек, остануваат само како предизборна реторика со надеж дека ќе се имплементираат по втората година од мандатот на градоначалниците.
Во делот, пак, на етничката фрагментираност, нашите резултати покажуваат дека општините кои избираат градоначалници кои припаѓаат на етничкото мнозинство во општината имаат тенденција да имаат забавување на акумулацијата на неплатени обврски една година пред изборната година и во изборната година. Од друга страна, ова укажува дека во етнички фрагментирани општини во кои победува „малцински“ градоначалник (или независен), фискалната дисциплина еродира и во тие општини поголема е веројатноста да има забрзување на неплатени обврски и/или зголемување на тековни трошења за сметка на капиталните трошења.

Заклучок
Наодите од емпириското истражување укажуваат на важноста на политичката усогласеност на кандидатот за градоначалник/градоначалникот со политичката опција на централната власт на фискалната дисциплина на локално ниво. Не може да се генерализира од земја до земја бидејќи секоја држава си има свои специфики како што се гледа од примерите на Хрватска и на Северна Македонија. Во Северна Македонија, според анализираните податоци, локалната политика би можела да биде повеќе под влијание на поделбите на национално ниво (како и етничката фрагментација), а локалните власти да ја прилагодуваат својата фискална практика и финансиска изложеност и да ја намалат акумулацијата на неплатени обврски ако не се усогласени со политичката опција на централната власт. Во Хрватска, пак, политичкиот натпревар дејствува на поинаков начин, па таму политичката усогласеност може да ги охрабри, па дури и да им овозможи на градоначалниците кои припаѓаат на иста политичка група како партијата на власт на национално ниво привремено да ги одложат своите финансиски обврски по изборите.