Финансии / Банкарство

Едно важно прашање

Економија и бизнис | печатено издание | 15 јануари 2025г.

• Сподели:

„Унгарскиот кредит“ беше една од главните теми поврзани со македонската економија минатата година. Во јавноста многу се дискутираше за различни аспекти на кредитот, првенствено за висината на каматната стапка, за условите и намената на кредитот, преку која банка ќе се даваат кредитите и сл. Но, едно многу важно прашање остана релативно недопрено, а тоа треба да нѐ поттикне сериозно да се замислиме.

Овде ќе направам мала дигресија: Пролетта 2023 година, Стопанската комора одржа едно предавање во кое Зоран Јовановски го постави прашањето: „Каква пазарна економија сакаме?“ Речиси две години подоцна, замрзнувањето на цените на „важните“ производи и настаните поврзани со унгарскиот кредит се доволна причина да направиме чекор назад и да го поставиме основното прашање: „Дали воопшто сакаме пазарна економија?“ На прв поглед, прашањево е непотребно, па дури и смешно или глупаво, но она што се случува околу нас е доволен доказ дека тоа е многу важно и сериозно.

Ако некој мисли дека не постои дилемата дали сакаме пазарна економија, тогаш унгарскиот кредит е доказ дека таа навистина постои зашто ова што се случува е најгруба, најсурова негација на пазарната економија. Конкретно, унгарскиот кредит претставува груб напад на една област во која традиционално (со векови) неприкосновено владее пазарната економија – финансиите. Имено, од кога постојат светов и веков, кога на приватните лица (луѓето и фирмите) им требаат пари за финансирање на нивните планови, замисли и потфати за потрошувачка или за инвестиции, тие излегуваат на финансискиот пазар. Тоа значи дека фирмите или бараат кредити од банките или, пак, излегуваат на пазарот на капитал, т. е. самите си издаваат акции и обврзници. Сепак, и во едниот (банките) и во другиот случај (пазарот на капитал) луѓето и фирмите излегуваат на слободниот пазар и позајмуваат пари под условите кои ги поставува пазарот.
И тука нема никакво место за државата која воопшто не се појавила за да им дава пари на луѓето и на фирмите, туку постои за сосема друга намена – да ги задоволи општите, заедничките интереси на луѓето. Историјата нѐ учи дека финансискиот пазар (банките и пазарот на капитал) сосема лесно и добро си ја извршува својата улога – луѓето и фирмите на кои им недостасуваат пари да ги поврзе со луѓето и фирмите кои имаат вишок пари. Уште повеќе, историјата нѐ учи дека само финансискиот пазар може да ја извршува оваа улога. Всушност, една од најважните поуки од нашата историја (читај: социјализмот) е токму таа дека обидот на државата да го замени финансискиот пазар секогаш завршува катастрофално.

За жал, изгледа дека оваа проста работа не им јасна (или не им е прифатлива) на македонските политичари. Во тој поглед, унгарскиот кредит претставува целосна негација на финансискиот пазар и на пазарната економија воопшто. Најпрвин, нема никаква потреба државата да зема пари кои потоа ќе им ги дели на фирмите. На прв поглед, оваа идеја изгледа примамливо зашто наместо фирмите да се задолжат по повисока каматна стапка во нивно име ќе се задолжи државата која секогаш може да позајмува по пониска каматна стапка. Но, ако ја прифатиме оваа логика, тогаш нејзиниот непосреден заклучок би бил – банките и пазарот на капитал треба да се укинат зашто секојпат ќе биде поевтино државата да зема заеми во името на фирмите, а потоа таа (некако) ќе им ги дели парите на фирмите. Добро, во овој случај губитници би биле банките и берзите (ах, тие расипани капиталисти кои се непријатели на општеството!), но тоа би била мала жртва за доброто на општеството.

Се разбира, ваквата логика е неверојатно глупава и погубна зашто банките и берзите не се никакви непријатели на општеството, туку напротив, тие извршуваат многу важни и корисни функции кои во никој случај не може да ги извршува државата. Едната функција веќе ја споменавме – финансискиот пазар (банките и берзите) врши распределба на парите спрема луѓето и фирмите кои имаат потреба од нив. Всушност, финансискиот пазар е едно од најголемите „откритија“ во историјата зашто претставува ефикасен механизам за распределба на парите. На пример, банките спроведуваат кредитна анализа која покажува кој барател (човек или фирма) ќе добие кредит, а кој ќе биде одбиен. Убавината на тој механизам лежи во тоа што ниеден центар на моќ (читај: државата) не одлучува кој ќе добие заем, а кој нема да добие; исто така, финансискиот пазар е неверојатно праведен зашто не спроведува никаква дискриминација по пол, по раса, по возраст или по народност; напротив, секој кој има потреба од пари нив лесно ќе ги добие само ако ја плати нивната цена (каматата). Како што гледаме, финансискиот пазар не само што е ефикасен туку е и демократски механизам зашто неговите порти се отворени спрема сите луѓе и фирми. Наспроти ова, со унгарскиот кредит Владата прави голем грев зашто спроведува дискриминација меѓу фирмите. Имено, повластената каматна стапка од 1,95 % ќе ја добијат само некои фирми, односно многу фирми кои уредно си ги плаќаат давачките спрема државата нема да имаат пристап до овие пари. Со други зборови, за некои фирми државата се поставува во улога на грижлива мајка и истовремено спрема другите фирми таа се однесува како злобна маќеа. Единствениот начин да се отстрани оваа дискриминација е државата да позајми дополнителни 250 милиони, па трети 250 милиони и така до бескрај, што ќе значи укинување на банките и на финансискиот пазар, односно враќање кон горната (смртоносна) непазарна логика.

Сега доаѓаме до втората многу важна функција која ја извршува финансискиот пазар – проценката на ризикот. Имено, едно од основните правила во финансиите е следново: повисокиот ризик оди рака под рака со повисока цена. Со други зборови, ако некој барател на заем е поризичен (поради различни причини), тогаш тој ќе добие заем со повисока каматна стапка во споредба со помалку ризичните баратели за заеми. Ова значи дека во никој случај каматната стапка не може да биде иста за сите баратели на заеми. Овде треба да се нагласи дека само финансиските посредници (банките и другите финансиски институции) и никој друг не може да ја извршува оваа улога. Всушност, економската теорија нѐ учи дека токму затоа настанале и затоа постојат банките и другите финансиски посредници. Унгарскиот кредит на најгруб можен начин ја поништува оваа важна улога со тоа што бара од банките да одобруваат кредити по иста каматна стапка независно од ризичноста на фирмите. Уште еднаш ќе повторам, секому треба да му биде јасно дека не е логично сите баратели да добијат кредит со иста каматна стапка зашто тогаш банките ќе бидат поттикнати да одобруваат кредити само на најдобрите (неризичните) фирми, а од друга страна, токму најлошите (најризичните) фирми ќе бидат поттикнати да позајмат пари знаејќи дека немаат намера (или не можат) да го вратат кредитот.

И навистина, трагично е тоа што 35 години по напуштањето на социјализмот сѐ уште не знаеме што сакаме! Оттука мислам дека итно е потребно македонските политичари да спроведат референдум на кој гласачите еднаш и засекогаш ќе се изјаснат дали сакаат пазарна економија или, пак, сакаат да си се вратиме во „старите добри времиња“. Ако, пак, гласачите имаат расчистено со ова прашање, тогаш е чудно тоа што тоа не им е јасно на македонските политичари кои, изгледа, сонуваат за тоа државата (власта) да одлучува за сѐ на светот.