Lifestyle

САУНДТРАК ЗА ДРЖАВЕН УДАР

Економија и бизнис | печатено издание | 15 февруари 2025г.

• Сподели:

Џез, пропаганда и моќ 

„Саундтрак за државен удар“ (Soundtrack to a Coup d‘État, 2024) на белгискиот мултимедијален уметник и филмски автор Јохан Гримонпрез (Johan Grimonprez) комплексно испреплетува музика, политика и историска интрига во убедлива и фасцинантна документарна нарација која го одзема здивот. Номиниран за најдобар документарен филм на 97-то доделување на оскарите, филмот создава свеж контекст и отвора нови перспективи за толкување на историјата − почнувајќи од атентатот на конгоанскиот лидер Патрис Лумумба (Patrice Lumumba), преку тајните операции на ЦИА и на МИ6, замрсените политички односи за време на Студената војна, па сè до Движењето на неврзаните и стегите на неоколонијализмот. Исто така овој документарец ја истражува моќта на музиката: во овој случај, таа е истовремено моќна културна и дипломатска алатка, како и крик на отпор против империјализмот и расното угнетување.
Едно од највпечатливите достигнувања на документарецот е неговото прикажување на џезот не само како саундтрак на историјата туку и како активен политички играч. За време на Студената војна, Соединетите Држави се обидоа да го искористат џезот како средство за мека моќ, испраќајќи афроамерикански музичари како Луис Армстронг (Louis Armstrong), Дјук Елингтон (Duke Ellington) и Дизи Гилеспи (Dizzy Gillespie) во странство за да ја промовираат сликата за културно софистицирана, расно хармонична Америка. Оваа иницијатива, позната како програма „Џез амбасадори“, претставува остар парадокс со оглед на расните неправди со кои овие исти музичари се соочувале дома. Гримонпрез ги испреплетува овие противречности во структурата на филмот, демонстрирајќи како американската влада го промовирала џезот на меѓународно ниво, додека истовремено го потиснувала движењето за граѓански права дома. Филмот споредува архивиски снимки од Армстронг како настапува во Африка со слики од американската полиција која брутално ги тепа афроамериканските демонстранти, разоткривајќи го лицемерието на американскиот Стејт департмент. Преку музичката нарација со извонредни интерпретации на Нина Симон (Nina Simone), на Телониус Монк (Thelonious Monk), на Макс Роуч (Max Roach), на Миријам Макеба (Miriam Makeba) и на многу други џез-великани, филмот прецизно ги реконструира настаните што му претходат на атентатот на Патрис Лумумба во 1961 година. Како прв премиер на независно Конго, Лумумба се обидел да се ослободи од белгиската и од западната контрола, приклучувајќи се кон антиколонијалните движења во светот. Неговиот атентат − организиран од ЦИА, од МИ6 и од белгиското разузнавање − беше пресвртница во геополитиката на Студената војна. „Саундтрак за државен удар“ ја раскажува оваа приказна преку декласифицирани тајни документи, архивски интервјуа со историчари и со поранешни шпиони и драматизирани реконструкции на тајни дипломатски состаноци. Музиката игра клучна улога во креирањето на перспективите: кул, смут џез ги подвлекува американските дипломатски напори, додека дисонантен, експериментален фри џез е во јукстапозиција со борбата на Лумумба, рефлектирајќи ги хаосот и политичкото насилство. Наместо да го третира атентатот на Лумумба како затворено поглавје во историјата, филмот вешто подвлекува врски со современиот неоколонијализам. Снимки од денешни конгоански музичари се испреплетени со слики од мултинационални корпорации кои го експлоатираат минералното богатство на Африка, што сугерира дека иако отворените политички удари се можеби поретки денес, економската контрола и понатаму останува моќна сила. Саундтракот го одразува ова поместување, движејќи се од традиционален џез кон помодерни афроџез-композиции, илустрирајќи го континуитетот меѓу минатите и сегашните борби.
Во повеќе наврати архивските материјали се монтирани надвор од контекст за да се истакнат противречностите на официјалните наративи. Декласифицирани аудиоснимки на ЦИА се поставени наспроти џез-импровизации за да се подвлече нивната злокобна природа. Пропагандни филмови суптилно се деконтекстуализирани за да се промени нивното емотивно влијание. Еден од многуте генијални моменти во филмот се случува кога белгиски вести од 60-тите години на минатиот век, првично славејќи ја „цивилизациската мисија“ на колонијалната власт, одат паралелно со фри џез импровизација на Џон Колтрејн (John Coltrane). Хаотичната енергија на музиката се судира со мирниот, авторитативен глас на нараторот, претворајќи ги снимките во критика, а не во прослава. Во сцените што ги прикажуваат апсењето и егзекуцијата на Лумумба, музиката наеднаш престанува, оставајќи ги само амбиенталните звуци на џунглата и нервозното дишење на војниците. Отсуството на музика го принудува гледачот да се соочи со суровата бруталност на моментот, спротивно на претходните, пооркестрирани секвенци. Во тој момент, тишината звучи најгласно.
Со истакнување на противречностите меѓу американската промоција на џезот и нејзиното потиснување на црнечките ослободителни движења, „Саундтрак за државен удар“ ја истражува сложената моќ на уметноста како инструмент на контрола и како оружје на пркос. Сепак, и покрај сета комплексност и повеќеслојност на наративот, Јохан Гримонпрез успева да ги раскаже овие меѓусебно поврзани приказни кои, на моменти, се почудни од фикцијата, на начин кој е постојано ангажиран и кој бара активно учество од гледачот. Исправени сме пред предизвикот критички да ги преиспитаме официјалните истории наместо само пасивно да ги апсорбираме информациите. За документарен филм кој трае два и пол часа, тој се движи прилично брзо и динамично, со игривост, со духовитост и со хумор. „Саундтрак за државен удар“ е комплексен аудиовизуелен есеј, глориозна какофонија, колаж кој спојува најразлични архивски материјали за да создаде повеќеслојни значења. Се работи за вистински мастерклас за монтажа и за креативно користење на архивските материјали во кој музиката диктира ритам и владее суверено.