Финансии / Банкарство

Враќање во иднината: дигиталните валути на централните банки

Економија и бизнис | печатено издание | 15 април 2025г.

• Сподели:

Традиционално луѓето и фирмите ги извршуваат своите плаќања со два вида пари: готовите пари кои ги издава централната банка и парите што се наоѓаат на трансакциските сметки во банките. Клучната разлика меѓу нив е тоа што готовите пари се обврска на централната банка (значи државата), додека другите се обврска на банките, што значи дека, во принцип, државата нема никаква врска со нив. Тоа значи дека готовите пари се 100 % сигурни и не можат да пропаднат сѐ додека не пропадне државата или сѐ додека таа не ги повлече парите од употреба. Од друга страна, ако пропадне некоја банка, тогаш ќе пропаднат и парите кои фирмите ги имаат на своите сметки во банката (во основа, ова не важи за луѓето). Другата голема разлика меѓу готовите пари и парите кај банките е тоа што само првите постојат во физичка форма, додека вторите постојат само како електронски сигнали во компјутерите на банките.

Готовите пари се прилично стари, но опстојуваат до ден-денес благодарение на неколку поволи својства. Пред сѐ, тие гласат на доносителот, односно тие му припаѓаат на оној кој ги има во моментот при што нема никаква потреба од нивно запишување на некое место. Тоа значи дека готовите пари се анонимни за разлика од парите кај банките кај кои е запишан како сопственикот така и сите плаќања кои ги извршил во одреден период. Друго важно својство на готовите пари е тоа што со нив се плаќа непосредно за разлика од парите на трансакциските сметки каде што плаќањата мора да се извршат со посредство на некоја банка. Ова е важна разлика зашто плаќањата со готовите пари се извршуваат веднаш при што со нив може да се плаќа во секое време (во текот на 24 часа) и на секое место (независно дали има струја, интернет итн). Токму поради овие својства, готовите пари се во примена дури и во времето на масовната употреба на мобилните телефони и на интернетот.

Сепак, може да се претпостави дека, како и сѐ друго на светот, еден ден ќе им дојде крајот на готовите пари кои не можат да останат недопрени од информатичката технологија. Првата закана за нивниот опстанок беа дигиталните пари, а во поново време на сцената се појавија и криптовалутите (биткоин, етереум, тетер итн.). Се разбира, сакале или не, ниту централните банки не можат да си го дозволат луксузот да ги игнорираат новите технологии. Оттука повеќе централни банки почнаа сериозно да ја испитуваат можноста за воведување сопствени дигитални валути кои би служеле како надополнување (во прво време) и како замена (на подолг рок) за готовите пари. Во основа, дигиталните валути на централните банки претставуваат парична вредност која е зачувана во електронска форма, која претставува обврска на централната банка и која служи за плаќање.

Интересот на централните банки за дигиталните валути произлегува од неколку причини. Во некои земји (на пример, нордиските), готовите пари речиси исчезнаа од употреба, а со тоа исчезна и заработката која ја остварува државата од нивната употреба (т.н. сењораж). Имено, државата, која има монопол во издавањето на готовите пари, остварува значителна заработка при нивното издавање поради разликата меѓу трошоците за нивното печатење и нивната номинална вредност. На пример, ако печатењето на една пара од 2 000 денари чини 100 денари, тоа значи дека државата може со трошок од 100 денари да купи нешто што вреди 2 000 денари, односно да оствари заработка од 1 900 денари. Рака на срце, современите држави најмногу се финансираат од даноците, но и заработката од печатењето пари (сењоражот) не е за „фрлање“. Поради тоа, онака како што се намалува употребата на готовите пари (поради употребата на дигиталните форми на плаќања) така се намалува и сењоражот, а државата може да ја надомести оваа загуба така што ќе започне да издава дигитални пари.

Идавањето на дигиталните пари може да биде привлечно од гледна точка на финансиската стабилност. Како што споменавме, денес најголем дел од парите на фирмите и на луѓето се чува на трансакциските сметки во банките, а тоа значи дека сопствениците на парите се изложени на ризикот да ги изгубат своите пари во случај на пропаст на банката. Кај дигиталните пари не постои ваква опасност зашто нив ќе ги издава централната банка која не може да пропадне (освен ако не пропадне државата).

Една од најважните причини за популарноста на готовите пари е нивната анонимност: кога плаќате со готови пари никој (освен продавачот) не знае дека сте платиле. Читателите можат веднаш да претпостават кој е заљубен во готовите пари. Се разбира, станува збор за криминалците (трговците на дрога, рекетарите итн.) и учесниците во сивата економија (шверцерите, уличните продавачи, пазарџиите, водоводџиите и другите мајстори). Оттука воведувањето на дигиталните пари ќе претставува голем удар за овие традиционални корисници на готовите пари. Меѓутоа, сето ова е точно само под еден услов – ако дигиталните пари не се анонимни, додека во спротивен случај нема да има никаква разлика меѓу нив и готовите пари.

Издавањето на дигиталните пари ќе биде корисно и за развојот на платните системи. Имено, поради своите поволности, дигиталните пари на централните банки ќе им бидат голема конкуренција на останатите дигитални форми на плаќања (дебитни и кредитни картички, онлајн плаќањата итн.), а конкуренцијата секогаш води кон зголемување на ефикасноста (побрзи, полесни и поевтини плаќања) на системите на плаќања.

Дигиталните пари на централните банки во голема мера ќе имаат многу сличности со готовите пари, односно суштинската разлика ќе биде само тоа што нема да постојат во физички облик. Со други зборови, и дигиталните пари ќе гласат на домашната валута, ќе бидат законско средство за плаќање, на сопствениците нема да им носат камата, централната банка нема да наплаќа никаква провизија за нивното издавање (но, банките, веројатно, ќе наплаќаат провизии), ќе бидат слободно и неограничено заменливи за готови пари, со нив ќе може да се плаќа 24 часа и ќе бидат анонимни (нема да се знае кај кого се наоѓаат и кој го врши плаќањето).

Од техничка гледна точка, дигиталните пари ќе се чуваат и ќе се пренесуваат со помош на картичка, на дигитален паричник или со некој друг дигитален уред (компјутер или мобилен телефон). Слично како кај готовите пари, така и дигиталните пари нема да ги добиваме непосредно од централната банка, туку нивната распределба ќе се врши преку банките (на пример, преку банкоматите) и други лиценцирани приватни снабдувачи на електронски паричници, кои ќе имаат сметки кај централната банка, кај клириншката куќа или кај банките. Се разбира, овие институции за своите услуги ќе наплаќаат одредена провизија, што значи дека дигиталните пари нема да бидат целосно бесплатни, но тоа подеднакво се однесува и на готовите пари. Поради нивната дигитална форма, готовите пари ќе бидат изложени на ризикот од кражба, односно хакерите сигурно ќе бараат начини како да ги украдат парите од нашите дигитални паричници.
Веќе неколку години повеќе централни банки (на пример, Бахамите, Еквадор, Источнокарипската централна банка, Јужна Африка, Кина, Уругвај, Шведска) спроведуваат сериозни истражувања во врска со примената на дигиталните валути. Во тој поглед треба да се спомене Кина каде што во повеќе области (претежно во големите градови) веќе неколку години се употребува електронскиот јуан, и тоа не само во плаќањата на населението туку него го користат и државните агенции и фирмите при исплатата на платите. Слично и Источнокарипската централна банка спроведуваше пилот-истражување на употребата на дигиталните пари, но проектот беше запрен минатата година. Анкетата спроведена од Банката за меѓународни порамнувања покажува дека дури 94 % од анкетираните 86 централни банки покажуваат интерес во оваа област при што се очекува дека барем 15 централни банки ќе воведат дигитални валути заклучно со 2030 година. Тоа значи дека, ако не за нас, тогаш за нашите деца готовите пари ќе бидат историска занимливост, додека нашите внуци ќе слушаат за готовите пари само во бајките.