Општество

СКРИПТОР, КВО ВАДИС?

25.05.2025г

• Сподели:

„Писателу, каде одиш?“ − истражување на современиот однос писател/публика од перспективата на еден просечен читател.
Ставовите кои ќе бидат изнесени овде се субјективни и се резултат на долгогодишен читачки стаж. Тие не претендираат да бидат мерило за квалитетот на некое авторско дело, туку само поттик за преиспитување на нашиот однос кон современата книжевност.

Некогаш, во времето на големите писатели, книжевноста била светилиште на човечката мисла. Читателите се враќале кон книгите како кон извор на длабочина, на вистина и на откровение. Денес, меѓутоа, таа улога се разнишува. Постмодернизмот со својата иронија, деконструкција и игра на значења создаде книжевен пејзаж во кој некои се чувствуваат ослободени, а други изгубени. Времето на раскази што отвораат светови, што го преобразуваат читателот, сè повеќе се заменува со книжевни експерименти што не секогаш имаат емотивна или интелектуална тежина.
Во обид да избега од наративните конвенции, современата книжевност понекогаш станува толку самореференцијална што го губи допирот со читателот. Дали приказните повеќе не треба да имаат јасен почеток, средина и крај? Дали ликот е само празна конвенција, а авторот уште понепостојан? Овие прашања што некогаш беа интелектуално провокативни, сега честопати звучат како самодоволни игри без суштина. Книжевноста, некогаш мост меѓу искуството и значењето, ризикува да стане херметична и недостапна, ограничена на кругови во кои дијалогот е само за упатените.
Во денешната книжевност (а и во уметноста воопшто), доминантно место зема честото користење референци и интертекстуални поврзувања со други автори. Се смета дека тоа е резултат на повеќе фактори. Прво, се чини како општеството во сите области да стасало до крајот на оригиналноста. Постојано нешто се „рекреира“ наместо да се создава од нова, свежа идеја. Постмодернизмот ги руши концептите на апсолутна оригиналност и на авторитет на еден текст. Наместо тоа тврди дека секој текст е дел од поширока мрежа на значења. Ова, иако суштински е точно, доведува до практика на цитирање, на алузија и на колажирање на други текстови. Авторите повеќе не се стремат да создадат „нов свет“, туку да го реинтерпретираат постоечкиот. Сменета е и читателската култура и сменети се очекувањата на образованата публика. Современите читатели (особено оние кои читаат „висока литература“) очекуваат интелектуален предизвик и текст што комуницира со други текстови. Се смета дека авторите кои користат референци создаваат повеќеслојност, наградувајќи ги оние кои ги препознаваат. Дигиталната ера и „хипертекстуалноста“, пред сè појавата на интернетот, го олеснуваат пристапот до информации, па текстовите стануваат интерактивни, како мрежа од референци. Авторите често создаваат текстови што разговараат со други текстови како да се дел од дигитален архив.
Така доаѓаме до тоа употребата на референци да не е само академска игра, туку начин да се создаде подлабок, поврзан свет. Читателот не чита само еден текст, туку се движи низ мрежа од значења, што го прави читањето повозбудливо и подинамично.
Но, понекогаш сето ова води во некоја непосакувана крајност во која може искрено да се запрашаме навистина ли треба повеќе да читаме, на пример, за Достоевски одошто од Достоевски.
Всушност, литературата не мора да биде натоварена со референци за да биде вредна. Ако една книга не може да постои без постојани алузии на други книги, тогаш прашањето е дали таа има сопствен живот. Дали ја пренесува својата порака или е само ехо на претходни текстови?
Дали денес може да се пишува без вакви тенденции? Апсолутно да, и многу писатели тоа го прават! Постојат современи автори кои создаваат моќни, независни приказни, а не академски сложени мрежи на алузии. Но, останува тенденцијата во одредени кругови, особено во литературната критика и наградните комисии, да се фаворизираат токму овие „текстуални лавиринти“ оставајќи подиректни, искрени раскази во сенка.
Во контекст на сето веќе кажано, тешко е да се одговори на прашањето постои ли денес криза на оригиналноста или претеран интелектуализам. Или се наоѓаме во поле на премин кон нови мисловни и изразни форми, во некоја своевидна транзиција на текстуалноста и нејзина доизградба и интеграција во нови визуелно/текстуални решенија кои во иднина можеби ќе станат доминантен уметнички израз?
Секако, се допира до една суштинска дилема. Од една страна, се чини дека оригиналноста е исцрпена – сè е веќе кажано, па писателите чувствуваат потреба да создаваат метатекстуални врски наместо нови идеи. Од друга страна, литературата сè повеќе личи на игра што ја играат само писателите и книжевните теоретичари наместо да биде простор каде што читателот наоѓа искуство, емоција и мудрост.
Оттука ми се наметнува прашањето има ли читателот иста улога во интеракцијата со авторот како во минатото или делата стануваат сè повеќе лични проекти. Станува ли литературата академска дисциплина, разбирлива на тесен круг едуцирани читатели, како на времето, кога била пишувана на латински, па била неразбирлива за обичните граѓани? Дали е читателот сè помалку неопходен, сè побезначаен, некогаш и исмеан, поради неговиот литературен вкус, особено ако е љубител на жанровската литература?
Во својата основа, литературата секогаш имала многу поголема мисија од интелектуална игра. Таа може:
• да го прошири внатрешниот свет на читателот
• да го инспирира, да го утеши или да го мотивира
• да ги долови убавината на јазикот и на приказната
• да понуди катарза, емпатија или критичко размислување.
Добрата книга не мора да биде референцијален лавиринт за да биде длабока. На крајот на денот, најмоќните дела се оние што успеваат да допрат до срцето и до умот, без разлика дали се едноставни или се сложени.
Некои автори, свесни за кризата на наративот, се навраќаат кон старите форми, но со нова свест. Магичниот реализам, еклектичните жанрови, хибридните дела – сето тоа сведочи за обидот да се сочува моќта на раскажувањето. Во овие дела се крие надежта дека книжевноста може да биде и експериментална и длабоко човечка, без да се изгуби во празни формални игри. Меѓутоа, парадоксално, додека книжевноста експериментира, читателите сè почесто посегнуваат по нешто подостапно – жанровска литература, кратки форми, фикција што нуди катарза без премногу филозофија.
Дали тоа значи дека книжевноста се упростува? Не нужно. Но, она што е очигледно е дека зборот мора повторно да си ја врати својата заводливост. Читателот не сака да биде само набљудувач на авторовите интелектуални акробации – сака да почувствува, да верува, да се препознае. Емоционалната поврзаност е она што ја прави една приказна незаборавна. Ако книжевноста премногу се оддалечи од тој елемент, ризикува да стане стерилна, без одек во човечката душа.
Можеби, во ова време на информации, вистинската храброст во книжевноста е да се раскаже приказна што не бега од човечкото, што не се плаши од емоција, што не се срами од убавината на јасното кажување. Да, книжевноста мора да мисли, но исто така мора да допре. Треба да ги поставува важните прашања, но и да ја носи тежината на животот со сета негова комплексност и непредвидливост. Таа треба да биде одраз на внатрешниот свет на човекот, место каде што вистинското и измисленото се среќаваат за да создадат нешто што е подлабоко од секојдневната реалност.
На крајот на денот, приказната што останува со нас не е онаа што најмногу експериментирала, туку онаа што најмногу сме ја почувствувале како вистинита. Тоа не значи враќање кон минатото, туку потрага по книжевност што ја има моќта да допре до суштината на човековото искуство. Можеби токму во таа потрага лежи иднината на раскажувањето.