Финансии / Банкарство
ПРЕГОЛЕМИ ОЧЕКУВАЊА ИЛИ ПРЕМАЛИ ОСТВАРУВАЊА?
Иван Штериев
Главен извршен директор на Македонска Берза АД Скопје
Во септември оваа година изминуваат 20 години од основањето на Македонска берза АД Скопје. Освен основањето, Берзата го одбележува и почетокот на тргувањето во март 1996 година. Оттука јубилејната прослава на дваесетгодишнината ќе биде следнава година. Сепак, во пресрет на 20 години од Основачкото собрание на Берзата, во овие летни, но невообичаено турбулентни месеци, корисно е да се направи краток квантитативен и квалитативен осврт на минатото, на тековното работење на Берзата и на општите трендови и амбиентот во кој функционира таа.
Во последнава деценија може да се забележи дека капацитетот на Берзата, изразен како остварен промет по сите основи, се движи годишно меѓу 100 до 200 милиони евра. Исклучок се екстремно добрите години, 2006 и 2007 година, кога прометот изнесувал 500 до 700 милиони евра, а и има едно значајно потфрлување во 2013 година. Што се однесува до ценовните движења на Берзата, во истиот период можеме да видиме дека има неколку циклуси – нагорни агресивни движења од 2005 до 2007 година, потоа од 2008 до 2012 година имаме континуирана негативна ценовна перформанса, а во 2013 и во 2014 година се бележи мало опоравување.
Во табелата е презентиран берзанскиот промет според пазарните сегменти и финансиските инструменти, во периодот 2005–2015 година, како и пазарната капитализација на котираните акционерски друштва и ценовните движења на Берзата во истиот период.
Тековната берзанска 2015 година засега е отворена, но моменталниот промет и ценовните нивоа воопшто не се позитивни.
Имено, заклучно со првиот семестар од 2015 година, вкупниот промет на Берзата по сите основи изнесува неполн 21 милион евра наспроти 37,3 милиони евра во истиот период минатата година, што е намалување од повеќе од 40%. Структурно гледано, освен кај прометот со државните обврзници каде што имаме над трикратно зголемување, регистрирано е намалување, поголемо или помало, кај тргувањето со акции во БЕСТ системот, блок-трансакциите и кај јавните берзански аукции. Во овој период ниту лани ниту оваа година преку Берзата не се реализирала јавна понуда. Минатата година токму јавната понуда со акциите на Арчелормиттал ЦРМ, со големиот износ од околу 70 милиони евра што се реализираше во месец октомври, ја одбележа годината и придонесе за остварување на годишен промет од над 141 милион евра. Просечниот дневен промет во БЕСТ системот во 2015 година изнесува околу 156 илјади евра и е на слично ниво на минатогодишниот просек при што намалувањето на тргувањето со акции се компензира со зголемувањето кај обврзниците. И ценовните движења се со негативен тренд. Главниот берзански индекс МБИ 10 на крајот на јуни изнесуваше околу 1.640 поени и е на речиси исто ниво како минатата година на крајот од првото шестомесечје, но истовремено бележи загуба од над 11% во споредба со 31.12.2014 година.
Ова се резултати од кои никој не може да биде задоволен. Како што може да се види трговските резултати и ценовната перформанса се значајно под минатогодишното ниво, а објективно и под нивото на повеќето други регионални пазари.
Што се однесува, пак, до состојбите кај котираните друштва, од вкупно 115 котирани компании во 2014 година 72 оствариле добивки, а во 2013 година овој податок изнесува 80 друштва. Агрегираната добивка на овие профитабилни компании изнесува околу 122 милиони евра во двете последни години, а исплатената бруто-дивиденда изнесува 90, односно 102 милиони евра во 2014 и во 2013 година респективно. Притоа треба да се земе предвид дека при исплатата на дивидендите компаниите, освен од тековните профити, вршат исплата и од акумулираните добивки. Коефицентот цена/добивка на најликвидните компании од МБИ 10 на крајот од првиот квартал годинава беше околу 18.
Пазарната капитализација, односно пазарната вредност на котираните компании изнесува околу 1,5 милијарди евра, што во релација со БДП изнесува некаде околу 16,5%. Просечниот показател за овој индикатор во Европска унија е 65%, а во САД, во Англија и во Швајцарија бројките одат и над 100%. Овој релативен показател (капитализација/БДП) на некој начин покажува каква структура на компании и каква структура на финансиски пазар е создадена во овие 25 години пазарна економија во државава. Очигледно е дека или нема многу големи и квалитетни акционерски друштва на Берзата или, пак, нема соодветно вреднување на котираните друштва на слични нивоа како на развиените пазари. Ова покажува дека во Македонија во оптимистичко сценарио веројатно има можност или за котација на нови финансиски инструменти на Берзата (нови котации) и/или, како што сите посакуваме, има простор за раст на цените бидејќи овој коефициент може да се зголеми само на овие два начина.
Ако состојбата со ниската пазарна капитализација ја дополниме со фактичката ситуација на екстремно ниски берзански промети, а едноставната споредба на постигнатиот промет на Берзата со акции во БЕСТ системот сега и пред десет години говори сама за себе, може да се заклучи дека бездруго постои латентен потенцијал за вредносен и за ценовен раст на домашниот пазар на хартии од вредност.
Што ни покажуваат наведените статистички податоци анализирани од квалитативна гледна точка?
Прво, берзите во Југоисточна Европа, вклучително и Македонска берза АД Скопје, се производ на трансформација на стопанствата во овие земји во пазарни економии. Тие поминаа неколку развојни фази. На почетокот служеа како инфраструктура за приватизацијата, потоа беа место за концентрација на иницијално креираните сопственички структури за во наредната фаза, што коинцидираше со светската и со регионалната економска експанзија и вишок на ликвидност, да доживеат бум во периодот 2005–2007 година. Следуваше остра негативна корекција како последица на финансиската криза и влегување во зона на повеќегодишен мечкин пазар и ниски промети. За време на краткотрајната берзанска еуфорија, очекувањата на сите станаа преголеми. Но, пазарите на хартии од вредност во поширокиот регион функционираат неполни три децении. Станува збор за мали економии, со не многу голем бруто домашен производ и животен стандард и децениски и генерациски дисконтинуитет во однос на капиталистичкиот економски и вредносен систем. Имајќи го предвид ова, периодот што измина, судејќи по сè, сепак не е доволна временска рамка што ќе обезбеди континуирани позитивни ефекти од пазарите на хартии од вредност за економиите на овие земји.
Второ, за разлика од развиените пазари, регионалните берзи многу споро се опоравуваат од доживениот удар. Негативните состојби на нашиот пазар се особено нагласени. Сите пазарни учесници се силно погодени. Домашните и странски инвеститори имаат значајни позиции во хартии од вредност по повисоки просечни цени во споредба со моменталните пазарни нивоа. Размислувањата на компаниите за финансирање преку пазарот на капитал се многу ретки, а евентуалните преземања не се толку актуелни. Финансиските посредници доживеаја двоен удар – нивните портфолија имаат помала вредност, а приходите од провизии се многу пониски поради намалениот промет. Тие ги сменија приоритетите и наместо со развојни проекти, примарно се занимаваат со тоа како да опстанат. Фондовската индустрија не може да оди напред со динамика каква што се посакуваше. Сето ова има своја рефлексија во функционирањето и во финансирањето на инфраструктурните и на регулативните институции на пазарот.
Оттука станува повеќе од јасно дека веќе неколку години наназад сме во нова развојна фаза – гледаме дека сме во некоја нова реалност и осознаваме што е пазар на хартии од вредност во мала отворена економија како Македонија, со ова ниво на БДП и животен стандард, со овие перформанси и организациско - сопственичка структура на друштвата и во овој општествено-политички амбиент.
Со други зборови, по амбициозните планови во 90-тите години од XX век според кои градењето на пазарна економија неминовно ќе доведе до создавање на ефикасен пазар на хартии од вредност што ќе ги привлекува финансиските вишоци и ќе врши оптимална алокација (стојалиште истовремено стимулирано и од нашиот наивен ентузијазам и од многубројните странски експерти во рамките на програмите за техничка помош), првичното преиспитување на почетокот на новиот милениум покажа дека работите нема да се одвиваат како што се планираше и дека се преголеми очекувањата што природно се појавија за време на силната берзанска еуфорија од 2005–2007 година. Сега берзите се во потрага на нивното реално место во хибридната економска општествена структура што се создаде во меѓувреме. Притоа впечаток е дека и во стручната и во пошироката јавност значењето и перформансите на пазарите на хартии од вредност во новите пазарни економии во регионот се оценуваат низ многу различна диоптрија – од несоодветно преголеми очекувања до прелесна резигнираност од премалите остварувања.
Трето, не може да се пренебрегне фактот дека корпоративизмот во Република Македонија, односно создавањето на акционерските друштва беше резултат на приватизацијата. Значи овој процес не беше спонтан и се пресликува на пазарните состојби и аномалии во текот на годините. Поголем дел од состојбите што се детектираат како проблематични за понатамошен развој на македонскиот пазар на хартии од вредност произлегуваат токму од таквата еволуција на акционерските друштва кај нас. Сосема спротивно од развиените пазарни економии, ние немаме класични јавни понуди на примарниот пазар. Главно има приватни пласмани, а во последниов период речиси нема никакви нови емисии. Новите емисии на хартии од вредност во изминативе години најчесто не се генерирани од класични развојни бизнис-мотиви, туку се реализирани или поради достигнување на капитални цензуси во согласност со соодветната законска регулатива или се т.н. скрип емисии каде што делот од добивката се распределува во акции преку нова емисија на акции или пак се случува докапитализација откако компаниите ќе се затворат за Берзата и за инвеститорите, односно по извршено преземање кога ќе снема free float. На сето ова се надоврзува познатата банкоцентричност на нашиот финансиски систем.
Четврто, берзите не се институционален остров – сè што се случува во сите сфери од економскиот и од општествениот живот се одразува на берзите. За да дојде до подобрување на состојбите треба дефинитивно да се создаде оптимален микс на економско, на регулаторно и на политичко окружување. Берзата е инфраструктура што треба постојано да се одржува и да се надградува, и таа не може сама да креира нова понуда на пазарот или да генерира зголемена побарувачка.
Последно, но не и најмалку важно – моменталните пазарни состојби алармираат дека е дојдено време да се утврди долгорочна стратегија за развој на македонскиот пазар на хартии од вредност. Изготвувањето на ваков стратешки документ, со широка партиципација на соодветни економски и политички фактори, би бил круцијален чекор во насока на понатамошен позитивен развој на пазарот на хартии од вредност и сите идни импликации од тоа за македонската економија, односно креирање на деловен амбиент во кој ќе се создава дополнителна вредност, ќе се создаваат поголеми профити и ќе се зголеми вработеноста. Во согласност со искуствата на некои земји (на пример, Словенија и Австрија), ваквата стратегија претставува оптимална развојна алатка преку која ќе се понудат и координираат системски обмислени решенија за повеќе клучни прашања за иднината на пазарот на хартии од вредност.