Економија
ТАРГЕТИРАЊЕ НА ИНФЛАЦИЈАТА – ТРИЕСЕТ ГОДИНИ ПОДОЦНА
Горан Петревски
Авторот е редовен професор на Економскиот факултет, УКИМ
Во 1990 година, Нов Зеланд започна да применува нова стратегија за водење на монетарната политика – таргетирање на инфлацијата. Набргу неговиот пример го следеа Канада, Британија, Шведска, Финска, Австралија и Шпанија, а почнувајќи од крајот на 90-тите години на 20 век оваа стратегија се прошири и во помалку развиените земји. Така денес таргетирањето на инфлацијата се применува и во земјите како што се: Албанија, Гана, Гватемала, Ерменија, Индонезија, Јужна Африка, Колумбија, Перу, Романија, Србија, Тајланд, Турција, Филипините итн.
Таргетирањето на инфлацијата претставува стратегија за водење на монетарната политика каде што централната банка јавно се обврзува да ја одржува стапката на инфлација на определено ниво. На тој начин, стабилноста на цените, т. е. контролата на инфлацијата станува основна и најважна цел на централната банка. Притоа централната банка објавува дека ќе ја одржува инфлацијата на определено ниво (на пример, 2 %) или во определен интервал (на пример, од 1 % до 3 %). Клучна карактеристика на оваа стратегија е тоа што централната банка ја контролира инфлацијата директно за разлика од другите стратегии кои инфлацијата ја контролираат со помош на некое посредно средство. На пример, многу мали земји одржуваат фиксен девизен курс и така, на посреден начин, обезбедуваат ниска инфлација.
ДЕНЕС ТАРГЕТИРАЊЕТО НА ИНФЛАЦИЈАТА СЕ ПРИМЕНУВА И ВО ЗЕМЈИТЕ КАКО ШТО СЕ: АЛБАНИЈА, ГАНА, ГВАТЕМАЛА, ЕРМЕНИЈА, ИНДОНЕЗИЈА, ЈУЖНА АФРИКА, КОЛУМБИЈА, ПЕРУ, РОМАНИЈА, СРБИЈА, ТАЈЛАНД, ТУРЦИЈА, ФИЛИПИНИТЕ ИТН
Се разбира, кога велиме дека централната банка настојува да ја контролира инфлацијата мислиме на идната инфлација зашто нема никаква смисла таа да се грижи за минатата инфлација. Имено, ако поради некоја причина пораснала инфлацијата во минатата година, тоа е завршена работа и централната банка не може да направи ништо во врска со тоа. Наспроти тоа, централната банка објавува дека ќе ја одржува идната инфлација на определено ниво. Притоа, бидејќи инфлацијата понекогаш може да расте или паѓа поради случајни фактори, целта на централната банка не е инфлацијата во секој поединечен период, туку просечната инфлација на среден рок. Со други зборови, ако централната банка се обврзе да ја одржува инфлацијата на нивото од 2 %, тоа не значи дека инфлацијата ќе изнесува 2 % во секој месец или квартал. Напротив, во одделни месеци инфлацијата ќе отстапува од поставената цел, но централната банка ќе настојува на среден рок, во просек, инфлацијата да биде во рамките на поставената цел.
Во рамките на таргетирањето на инфлацијата, монетарната политика е насочена кон иднината, т. е. таа се води превентивно: ако предвидувањата покажуваат дека идната инфлација ќе ја надмине целта, денес се преземаат корективни акции кои ќе ја вратат инфлацијата во посакуваните рамки. Оваа свртеност кон идната инфлација бара централната банка постојано да ги следи економските движења и врз основа на сите расположливи информации да ја предвидува идната инфлација. Притоа централната банка е должна јавно да ги објави своите прогнози на идната инфлација (во некои земји се објавува и моделот според кој таа ги прави предвидувањата) за јавноста да може да оцени дали монетарната политика е добра или не.
Притоа, од досегашното искуство на земјите кои го применуваат таргетирањето на инфлацијата можат да се извлечат неколку заеднички карактеристики. Во повеќето земји, особено во развиените, централните банки одржуваат ниска инфлација (на пример, 2 %, 3 % или 4 %), но во помалку развиените земји целта може да биде поставена и на повисоко ниво. Всушност, во повеќето земји таргетирањето на инфлацијата беше прифатено дури откако претходно инфлацијата беше доведена на ниско ниво. Од друга страна, во ниедна земја таргетирањето на инфлацијата не се сфаќа како одржување нулта стапка на инфлација. Инаку, во речиси сите земји, целта за инфлацијата се одредува како заедничка одлука на централната банка и владата со цел да се покаже дека кај сите носители на економската политика постои поддршка за одржувањето на стабилноста на цените.
Меѓутоа таргетирањето на инфлацијата се спроведува на многу флексибилен начин, т. е. централните банки не се опседнати само со контролата на инфлацијата, туку водат сметка и за тековните настани и за кусорочните цели како што се: производството, невработеноста, каматните стапки итн. Во малите економии, флексибилноста во примената на оваа стратегија вклучува и грижа за стабилизирање на девизните курсеви.
Како посебна придобивка на таргетирањето на инфлацијата се истакнува големиот степен на транспарентност во формулирањето и водењето на монетарната политика. Така централната банка јавно ја објавува посакуваната инфлација при што таа е дефинирана конкретно (на пример, 3 %). За споредба, целта на македонската централна банка е опишана како „грижа за стабилноста на цените“, но никаде не се кажува што се подразбира под тој поим. Објавената цел за инфлацијата овозможува едноставен и разбирлив начин за комуницирање со јавноста која преку споредба на инфлацијата со поставената цел многу лесно добива претстава за насоката на монетарната политика.
Понатаму, карактеристика на сите земји кои ја спроведуваат оваа стратегија е големата отвореност на централните банки кон широката јавност. Имено, централната банка е обврзана да објавува редовни периодични извештаи во кои се анализира остварувањето на целната инфлација. Исто така се објавуваат и други публикации и брошури во кои јасно и разбирливо се објаснуваат целите, намерите и постапките на централната банка. Во некои земји дури се објавуваат и записниците од состаноците на телата на централната банка, дури и кога тие покажуваат дека постојат различни мислења за монетарната политика. Најпосле, раководството на централната банка многу често настапува пред јавноста и со разни соопштенија, предавања и интервјуа.
Во продолжение, стратегијата на таргетирање на инфлацијата се одликува со висок степен на одговорност на централната банка и општествена контрола над нејзиното работење, што е во согласност со демократското општество. Имено, јавноста будно ја следи успешноста на централната банка во остварувањето на објавените цели при што централната банка е обврзана да ги објасни причините за евентуалното отстапување на инфлацијата од поставената цел. На пример, во Британија при секое отстапување на инфлацијата за еден процентен поен гувернерот е должен да испрати т.н. „отворено писмо“ до министерот за финансии во кое ги објаснува причините за отстапувањето. Во Нов Зеланд, одговорноста на централната банка е уште поостро поставена бидејќи Владата има право да го отпушти гувернерот на централната банка доколку не се оствари таргетот дури и во еден единствен квартал. Сепак, треба да се забележи дека одговорноста на централната банка не се сфаќа толку остро, т. е. никогаш не се случило гувернерот да биде казнет или отпуштен ако инфлацијата ја надмине поставената цел.
Tаргетирањето на инфлацијата претставува специфична стратегија чија примена бара исполнување на одредени услови: прво, централната банка треба да поседува целосна независност во контролата на инфлацијата и да биде ослободена од сите политички притисоци за следење некои други цели. Овој услов значи дека монетарната политика треба да биде ослободена од фискалната доминација (да нема обврска да ја финансира владата) и стабилноста на цените да претставува основна цел на централната банка. Вториот услов за примена на таргетирањето на инфлацијата се однесува на техничката способност на централната банка да ја предвидува идната инфлација. Имено, оваа стратегија бара познавање на факторите кои влијаат врз инфлацијата, начинот на кој монетарната политика влијае врз инфлацијата, временските задоцнувања во ефектите на монетарната политика, а централната банка треба да има и модел за релативно прецизно предвидување на инфлацијата. Сепак, треба да се забележи дека повеќе земји го прифатија таргетирањето на инфлацијата без претходно да бидат исполнети сите потребни предуслови. Со други зборови, таргетирањето на инфлацијата се применува дури и во земјите кои се помалку развиени и кои имаат неразвиени финансиски пазари (Албанија, Гана, Индонезија, Колумбија итн.).
ДАЛИ ТАРГЕТИРАЊЕТО НА ИНФЛАЦИЈАТА СЕ ПОКАЖА КАКО УСПЕШНА СТРАТЕГИЈА? БЕЗ СОМНЕНИЕ, ОДГОВОРОТ Е: ДА.
ДАЛИ ТАРГЕТИРАЊЕТО НА ИНФЛАЦИЈАТА Е ПОДОБРА ОД ДРУГИТЕ СТРАТЕГИИ ЗА ВОДЕЊЕ НА МОНЕТАРНАТА ПОЛИТИКА, ОДГОВОРОТ Е: НЕ.
АКО ВОДИТЕ ДИСЦИПЛИНИРАНА МОНЕТАРНА И ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА, ТОГАШ СИГУРНО ЌЕ ИМАТЕ НИСКА ИНФЛАЦИЈА НЕЗАВИСНО ОД ТОА КОЈА СТРАТЕГИЈА ЈА ПРИМЕНУВАТЕ
Дали таргетирањето на инфлацијата се покажа како успешна стратегија? Без сомнение, одговорот е: да. Сите земји кои ја применуваат оваа стратегија постигнаа не само намалување на инфлацијата туку и нејзино одржување на ниско ниво. Меѓутоа, критичарите забележуваат дека од 90-тите години на 20 век наваму постои светски тренд на опаѓање на инфлацијата и во земјите кои не ја применуваат оваа стратегија. Освен тоа, пред да почнат со примена на таргетирањето на инфлацијата, земјите најпрвин ја намалија инфлацијата на ниско ниво (со помош на некоја друга стратегија). Оттука, ако прашаме дали таргетирањето на инфлацијата е подобра од другите стратегии за водење на монетарната политика, одговорот е: не. Всушност, бројните истражувања даваат различни резултати во поглед на успешноста на таргетирањето на инфлацијата, т. е. не постои цврст доказ дека таргетирањето на инфлацијата обезбедува пониска инфлација и повисок стопански растеж од другите стратегии (на пример, фиксниот девизен курс).
Табела 1: Инфлацијата во избрани земји, 2008-2019
Табелата бр. 1 дава мала илустрација на оваа тема. Во неа се прикажани три земји со фиксни девизни курсеви (Бугарија, Македонија и Хрватска) наспроти четири земји со таргетирање на инфлацијата. Притоа, за да биде споредбата посоодветна, избрани се земји од поблиското окружување. Првата колона покажува дека, со исклучок на Албанија, во сите земји дојде до голем скок на инфлацијата во 2008 година. Со други зборови, ако сте мала земја која е изложена на голем надворешен шок (порастот на цените на нафтата и на другите светски цени), тоа ќе предизвика пораст на домашната инфлација, односно таргетирањето на инфлацијата не обезбедува подобра заштита од надворешните шокови. Втората колона покажува дека таргетирањето на инфлацијата не обезбедува пониска инфлација ниту во нормални услови кога земјите не се изложени на силни надворешни шокови. Имено, трите земји со фиксни девизи курсеви имаат: прво, многу ниска инфлација; второ, тие имаат пониска инфлација во споредба со земјите со таргетирање на инфлацијата. Според тоа, за да одржувате ниска инфлација не мора да имате таргетирање на инфлацијата, туку тоа може да го постигнете и со фиксен девизен курс. Напротив, примерите на Србија и на Турција покажуваат дека таргетирањето на инфлацијата не мора да обезбеди ниска инфлација. Оттука, што би рекол покојниот Гоце Николоски во „Бисер балкански“ – „само една има вистина“, т. е. ако водите дисциплинирана монетарна и фискална политика, тогаш сигурно ќе имате ниска инфлација независно од тоа која стратегија ја применувате.
(Економија и бизнис, печатено издание, февруари 2020г.)