Економија
Трајко Славески: Во потрага по пари, дома и надвор
Трајко Славески
универзитетски професор, Економски факултет, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“
Во оваа прилика сакам да споделам неколку лични искуства во обезбедувањето средства за потребите на државниот буџет од домашни и странски извори. Морам да истакнам дека во 2006 година затекнав солидно кадровски екипирано Одделение за управување со јавен долг, формирано од мојот претходник на функцијата, министерот Никола Поповски, кое за кусо време прерасна во сектор. Вработените имаа претходно искуство со основање и развој на домашниот пазар на долгорочни хартии од вредност и успешна емисија на првата еврообврзница во 2005 година. Истата година во август Македонија со ММФ го склучи последниот стенд бај аранжман со траење од три години. По цела една декада „стабилност без раст“, во 2005 година економскиот раст се интензивираше и се приближи кон својата потенцијална годишна стапка од околу 4 %. Крајно претпазливата НБРМ започна со релаксирање на монетарната политика, меѓу другото и преку намалување на референтната каматна стапка од постојните 10 % кон едноцифени стапки. Поволната состојба во Буџетот и девизните резерви ни овозможија предвремена отплата на долгот кон Парискиот клуб на доверители, наследен по сукцесијата на Поранешната СФРЈ, во периодот јануари–април 2007 година, во износ од 104 милиони долари. Со оваа операција се намали јавниот долг на 23 % од БДП, се заштедија над 5 милиони долари за камати и значително порасна рејтингот на Македонија во очите на странските доверители.
Новата влада на почетокот од 2007 година спроведе сериозна даночна реформа преку воведување рамен данок со намалена стапка кај директните даноци од доход. Воедно се воведе нулта стапка за оданочување на реинвестираната добивка. Ова беше проследено со бројни критики од тогашната опозиција и силно спротивставување од претставниците на ММФ кои предупредуваа дека ќе биле загрозени буџетските приходи. Подоцна истата година, ММФ во извештај призна дека погрешиле во проценките затоа што даночните приходи забележаа раст од околу 20 %, далеку над проектираниот. Ова ја охрабри Владата кон проектирање робустен раст на јавните инвестиции и на личната потрошувачка преку зголемување на платите на јавната администрација и на пензиите. Буџетот располагаше со обилни приходи за финансирање на редовните функции на државата и за фискална експанзија.
Истовремено нашиот трезор редовно организираше аукции за државни вредносни хартии, според однапред подготвен календар. Ваквата практика беше поддржана од претставниците на ММФ и на НБРМ. Дел од емисијата беше за „монетарни цели“, како поддршка на централната банка во водењето на монетарната политика во насока на стерилизирање на вишокот на „структурна ликвидност“. Тука согледав една противречност што ми создаде немир. Имено, приносот од домашните хартии од вредност во 2007 и дел од 2008 година беше двојно повисок од референтната каматна стапка на Европската централна банка (ЕЦБ). Ова не само што значеше одлевање на буџетски средства за камати, туку беше мотивација за прилив на дополнителен финансиски капитал во земјава преку комерцијалните банки кои беа во доминантна сопственост на странски банки и преку други канали, во потрага по лесна и сигурна заработувачка.
Читателот може да ја забележи крупната разлика меѓу однесувањето на ММФ, на Светска банка и на главните централни банки во светот во тоа време и подоцна, а особено сега како одговор на тековната криза со пандемијата ковид-19
Не сакам да се сомневам во чесните намери на тогашното раководство на НБРМ, ниту на претставниците на ММФ, а најмалку во вработените во Секторот за управување со јавен долг при Министерството за финансии (МФ). НБРМ и ММФ веројатно сакаа, како и вообичаено, да бидат на „сигурната страна“ во остварувањето на зацртаните таргети. Моите вработени во МФ на прашањето зошто се задолжуваме на домашниот пазар кога за тоа нема речиси никаква потреба невино тврдеа дека биле обучувани да го развиваат пазарот на долгорочни хартии од вредност, што донекаде беше прифатливо објаснување. Воден од определбата за заштита на државниот интерес, решив да се „пресметам“ со невидливото „лоби за каматни стапки“. Неколку водечки банки во земјава, поврзани со своите „мајки“ во странство од каде што лесно можеа да обезбедат финансиски средства по двојно пониска каматна стапка од таа што ја исплаќаа НБРМ и МФ, во само една година од ваквите операции заработуваа по неколку милиони евра, додека каматните стапки на кредитите за домашните претпријатија и за домаќинствата се држеа на високо ниво. Каматните стапки на државните записи ги намаливме под 4 %, што изврши притисок и врз НБРМ да ја намали референтната каматна стапка под 5 %, историски најниско ниво во тоа време и блиску до каматната стапка на ЕЦБ. Прекина емисијата на државни хартии за монетарни цели.
Првите знаци на глобалната финансиска криза се појавија во 2007 година за да кулминираат во септември 2008 година со „замрзнување“ на светските финансиски пазари и рецесија во водечките економии од Европа и од Америка. Во 2008 година, поради растот на цените и зголемувањето на дефицитот во тековната сметка (13 % во 2008 година), НБРМ трипати ја зголемуваше референтната каматна стапка која достигна 7 %. Платниот биланс се влошуваше поради намалените приходи од извозот како резултат на глобалната криза, од една, и амбициозната владина програма за привлекување на СДИ и реализација на капитални инвестиции, од друга страна. До пролетта 2009 година, НБРМ во одбрана на фиксниот девизен курс на денарот потроши речиси 30 % од девизните резерви и во март дополнително ја зголеми референтната каматна стапка на 9 %. Острата рестриктивна монетарна политика имаше цел стопирање на кредитниот раст и зачувување на довербата во денарот. Со ребаланс на Буџетот значително се скратија расходите. И покрај ликвидносните проблеми, Буџетот ги подмируваше законските обврски.
На меѓународните финансиски пазари полека започна емисијата на обврзници од страна на неколку влади и компании. Приносот на македонските еврообврзници од првата емисија на секундарниот пазар достигна двоцифрен износ. Во април 2009 година МФ изврши подготовки за издавање еврообврзница, во крајно тешки околности на домашен и меѓународен план. Од осум врвни финансиски институции што доставија понуди, за носител на процесот беше избрана британската ХСБЦ, една од ретките банки што не користеше државна помош во текот на глобалната финансиска криза. Будно се следеа движењата на меѓународните пазари за државен долг. Во зависност од кредитниот рејтинг, до крајот на април каматните стапки што ги плаќаа земјите се движеа од околу 3 % (Данска), 4–5 % (Словенија) до над 7–8 % (Турција, Летонија). Кон средината на мај приносот на македонската еврообврзница на секундарниот пазар се симна на околу 10 %, што беше знак дека процесот на нова емисија треба да се реализира во текот на јуни, непосредно пред настапување на годишните одмори и губењето на фокусот на инвеститорите.
Успеавме да позајмиме 175 милиони евра со купонска каматна стапка од 9,875% и рок на отплата од 3,5 години. Со приливот на овие средства, заедно со обезбеден поволен кредит од Светска банка од околу 50 милиони евра за буџетска поддршка, се стабилизира состојбата со девизните резерви, се врати довербата кај економските субјекти и се обезбеди нормално извршување на буџетските обврски. Македонската економија во 2009 година забележа благ пад на БДП од -0,9 %, далеку помал во споредба со другите европски земји. Читателот може да ја забележи крупната разлика меѓу однесувањето на ММФ, на Светска банка и на главните централни банки во светот во тоа време и подоцна, а особено сега како одговор на тековната криза со пандемијата ковид-19.
(Економија и бизнис, печатено издание, јули/август 2020г.)