Општество

Платон − за душата −

Економија и бизнис | печатено издание | 01 септември 2024г.

• Сподели:

Во време на вештачка интелигенција, на виртуелна комуникација, на консумеризам, на конформизам, на брзина, на вознемиреност и на површност, се чини душата го губи значењето во човековиот живот. Од друга страна, зборот душа постои во сите култури и јазици, учења и верувања, пагански или религиозни − сеедно − и има централно место. Во македонскиот јазик и култура, сè започнува и завршува со душа. Во секојдневниот говор се служиме со изрази кои се резултат на народната мудрост и традицијата, а во кои е сеприсутен зборот душа, па велиме: душа од човек, рани душа да те слуша, душата ме боли, душата ми знае, ми спие душава, напиј се за душа!, од душа пее, има голема душа итн.

Во историјата на западната рационалистичка филозофија, за душата, „психе“, размислуваат уште античките мислители. Според проф. д-р Витомир Митевски, првото спомнување на зборот душа се јавува уште во хомерската поезија, каде што се врзува за живот или за животна сила. Во космолошкиот период или уште претсократовски, кај првите филозофи од Милет, како Талес и неговите ученици кои го создаваат поимот хилозоизам, „сè е полно со богови и е одухотворено“, што значи дека во сè во природата има душа, односно живот (во водата, во земјата, во воздухот). Кај Питагора и питагорејците душата е израз на космички живот, па така и по смртта на телото таа се сели од едно во друго тело. Во делото „За природата“ на Хераклит, во еден фрагмент ја споредува душата со пајак и со пајаковата мрежа, па вели: „Како што пајакот, наоѓајќи се во средината на пајажината ќе сети штом таа некаде ќе се скине и веднаш брза таму, така и човековата душа при повредата на телото брза таму каде што страда.“ Демокрит ја одредува природата на душата за материјална, таа е, вели, создадена од атоми, но „атомите се од пофина материја“. Платон, еден од најзначајните мислители на сите времиња, се надоврзува на сите овие филозофски претпоставки од претходниците. Тој душата ја објаснува како голема метафора за животот. Спознанијата ги запишал и ги објаснил во корпусот од дела, попознат како Corpus Platonicum, составен од 36 дијалози, а конкретно во делата „Држава“, „Тимеј“, „Теетет“, „Федон“, „Федар“, „Горгија“, „Менон“ пишува за душата. За Платон можноста живото тело да се изедначи со животот кој е душа е исклучена. Душата не умира бидејќи природата на душата ѝ е божествена и бесмртна, која и по смртта на телото се враќа во Демијургот (креаторот). Смртта е само чин на одделување на бесмртната душа од смртното тело. Душата како движечко начело во секоја жива единка, кај човекот има цела низа на облици бидејќи е „извор на движењето“, а истовремено е и „движење кое самото себе може да се придвижи“. Душата има разни движења кои ги препознаваме како желба, грижа, страв, љубов, болка, радост, задоволство, вознемиреност итн. Тие движења на душата во човекот предизвикуваат најразлични внатрешни бранувања кои, пак, нè поттикнуваат на разновидни свесни или несвесни дејствија. Дали душата има делови и ако има од колку е составена?

Во делата „Држава“ и „Тимеј“, Платон пишува за триделноста на душата. Душата се состои од три дела: 1. разумен дел, 2. срцев или волев и 3. страствен дел (заб. во послободен наратив наместо делови на душата може да се употреби и моќи или својства на душата). Рационалниот дел на душата или разумската душа има бесмртна природа, божествено потекло и димензија, па според тоа таа има раководна улога, главна и формално начелна. Другите два дела на душата или својства и моќи, како срцевата и страствената, се подложни на пропаѓање. Сепак, срцевата душа е подобра од страствената бидејќи ѝ е природен сојузник на разумната душа, а местото ѝ е лоцирано во градниот кош на телото. Во третиот дел на душата, кој се наоѓа во потпојасот на телото, се наоѓаат страстите кои се телесни, желбени, нагонски, односно сексуални. По смртта на телото, двата пропадливи дела на душата, срцевиот и страствениот, на чудесен начин се одвојуваат од разумниот дел на душата, а тој како бесмртен и божествен се враќа кон Сетворецот. Во делото „Федар“, Платон митски и метафорично ни раскажува за управувачот и за кочијата во која е претставен кочијашот како раководител со душевните узди на запрежната кола и е симбол за разумската душа на човекот. Срцевата душа и страствениот дел од душата се претставени во форма на два коња кои ја влечат колата нанапред по исправниот пат или „наваму натаму“, во зависност од раководењето на кочијашот, односно разумската душа. Едниот коњ е црн, неубав, див, грд е, а другиот, срцевиот, е бел, строен, кроток и верен слуга − природен сојузник на разумниот дел од душата. Црниот коњ го претставува страствениот дел од човечката душа која е луда, тој е непокорен и е насочен само кон тоа да го слуша гласот на сетилните страсти. Разуздан е и распуштен. Белиот, пак, е симбол на умереност и на скромност, кој лесно ги следи наредбите на кочијашот, односно на разумната душа. Во сечија душа постои тешка борба меѓу трите дела од душата. Исправниот однос меѓу деловите на душата, при што разумната душа раководи со обете пропадливи делови од душата, срцевата и страсната душа, и им е надредена, е исправен живот, значи исправна душа. Во тој случај на подреденост и на субординираност, станува збор за здрава, за исправна, за мудра и за доблесна душа. Доблесната душа и физички зрачи, односно телесно. Таа се препознава бидејќи се манифестира со убавина и со здравје за разлика од душата која е раководена од страстите, а со погрешно раководење е грда, зла и болна. Здравото раководење на душата со разумскиот дел од душата е здрав и исправен живот во здраво тело.