Економија
Ефективни и/или скапи?
Дали владините мерки за справување со кризата со цените на храната и на енергијата ги заштитија граѓаните?
Економија и бизнис | печатено издание | 15 март 2024г.
Фајненс тинг (Finance Think) – Институтот за економски истражувања и политики врши редовна ригорозна анализа на економските политики на Владата, базирана на податоци и на квантитативни методи. Во заеднична иницијатива со Економија и бизнис, наодите од овие истражувања ќе бидат пренесени во магазинот во кондензирана форма со цел поголемо доближување на резултатите од истражувачката работа и нивната релевантност за политиките до пошироката читателска публика.
Заднина
Пред почетокот на кризата со цените на храната и на енергијата, кој колоквијално се поврзува со нападот на Русија врз Украина во февруари 2022 година, светските берзи на енергенти и на храна беа под притисок поради ребалансирањето по пандемијата и енергетските дисбаланси во Европа во втората половина на 2021 година. Од крајот на февруари 2022 година, овој притисок драматично порасна и многу бргу се пренесе во македонската економија. Врвот на ценовниот раст беше постигнат во октомври 2022 година, кога индексот на трошоците на живот порасна за 19,8 %. Оттогаш инфлацијата постепено забавуваше и се сведе на 3,2 % во јануари 2024 година. Светските пазари на храна и на енергенти исто така постигнаа релативна стабилизација во 2023 година. Според тоа, на почетокот од 2024 година може да се смета дека кризата со цените на храната и на енергијата е во голема мера надмината.
За да се спречи недостиг од струја и парно во текот на зимата 2021/22 година, Владата на Северна Македонија прогласи состојба на „енергетска криза“ што овозможи да се префрлат дополнителни средства од централниот буџет кон компаниите за производство на електрична енергија и за централно греење. Овој чекор може да се смета за прв од серијата владини мерки за справување со кризата со цените на храната и на енергијата. Во текот на самата криза, Владата донесе три пакети антикризни мерки, и тоа во март и октомври 2022 година и во ноември 2023 година.
Првиот пакет мерки од март 2022 година содржеше 27 мерки со проценет финансиски обем од 400 милиони евра. Вториот пакет од октомври 2022 година содржеше 19 мерки со проценета вредност од 360 милиони евра, иако само 5 од овие мерки беа нови, а останатите 14 повторување на мерките од првиот пакет. Третиот пакет од ноември 2023 година содржеше 24 мерки и тежеше 662 милиони евра. Од сите мерки од последниот пакет, 10 беа нови, а останатите продолжение или повторување на мерките од претходните пакети.
Прашања на кои даваме одговор
Брифот ги оценува дистрибутивните ефекти од трите пакети мерки за справување со последиците од кризата со цените на храната и на енергијата врз благосостојбата на домаќинствата во Северна Македонија. Одговараме на прашањата: i) во која мера мерките беа насочени кон оние на кои им беа најпотребни?; ii) колкав е обемот на користа од мерките за домаќинствата кои можеле сами да го сносат товарот на кризата?; и iii) во која насока дизајнот на мерките се менуваше во текот на кризата?
Методологија
Оваа анализа се базира на микросимулации добиени од микросимулацискиот модел на даноци и на придобивки MK-MOД, развиен и одржуван од Фајненс тинк (Finance Think). Го прошируваме МК-МОД со воведување на потрошувачката за да се видат ефектите од цените на храната и на енергијата врз буџетот на домаќинството. Потрошувачката се воведува преку нејзините 12 големи групи и на некои места преку нивните подгрупи. За симулирање на ефектите од владините пакети мерки се користат остварените движења во потрошувачката и доходот во 2022 и 2023 година и предвидените движења за 2024 година. Промените во обемот на потрошувачката поради ценовните движења, заедно со номиналните промени во доходот, се користат за пресметување на реалниот доход на домаќинство. На крај, диференцијалниот доход се проценува за различните децили од доходната дистрибуција.
Резултати
График 1 – Мерките за справување со кризата во 2022 година
Графикот 1 ги дава резултатите за 2022 година. Мерката која ги таргетираше ранливите категории граѓани е регресивна, односно очекувано најмногу средства доделила во првиот и вториот децил од доходната дистрибуција, додека сите останати мерки, кои во 2022 година по својата природа беа нетаргетирани, се прогресивни, односно доделуваат или спасуваат поголем износ на доход во повисоките децили од доходната дистрибуција. Оттука распределбата на ефектите од овие мерки е исклучително неповолна. Уделот на доделениот и на спасениот доход преку мерките во номиналниот доход на домаќинството е опаѓачки како што се оди нагоре по доходната скала, но наклонот е многу благ, што е одраз на севкупната прогресивност на мерките во 2022 година.
Во 2023 година, со воведување таргетираност кај една мерка – финансиска помош за пензионерите, како и со намалување на обемот на субвенционирањето на потрошувачката на струја преку зголемување на стапката на ДДВ и преку воведување тарифни блокови, таргетираноста на мерките значајно се подобри (график 2). Уделот на доделениот и на спасениот доход со мерките во номиналниот доход покажа зголемување, особено кај најсиромашниот децил, од 5,9 % на 13 %. Сепак, нетаргетираните мерки, како замрзнувањето на цените на основните производи и субвенциите за струја и за парно и понатаму имаа значителен ефект врз повисоките доходни слоеви.
График 2 – Мерките за справување со кризата во 2023 година
Во 2024 година, намалувањето на нетаргетираните мерки изнесува 3,1 пати, но ова е резултат на спротивставени тенденции (график 3). Враќањето на ДДВ на електричната енергија на стандардната стапка и намалувањето на субвенциите за струја, заедно со тарифните блокови и поволниот слободен пазар на електрична енергија, го намалија спасениот доход за погорните слоеви. Влијанието на мерката за замрзнување на цените на прехранбените производи е поголемо, особено за погорните слоеви во 2024 година. Истовремено директната финансиска поддршка за ранливите групи, за пензионерите и за учениците, како и субвенциите за енергетска ранливост, се регресивни. Иако се добро таргетирани кон одредени групи, мерките за финансиска поддршка за ученици и за пензионери носат ризици, особено поради високите трошоци и недоволното таргетирање кај пензионерите.
График 3 – Мерките за справување со кризата во 2024 година
Препораки
Според овие наоди, следниве препораки може да бидат насоки за носителите на политиките:
– Клучно е Владата да продолжи со процесот на намалување и на елиминирање на нетаргетираните мерки. Со оглед на релативно поволните движења кај берзанските цени на енергентите, фазата на излегување од субвенционирање на цените на електричната и на топлинската енергија треба да заврши поскоро, а најдоцна до крајот на оваа година.
– Неопходно е нетаргетираната мерка за замрзнати цени на основните прехранбени производи да се замени со друг контингент мерки. Ако постои нефер договарање за цените на прехранбените производи, во услови кога растот на цените на инпутите во производниот процес е значајно намален, а кај некои производи дури и негативен, тогаш треба да се впрегнат механизмите на антимонополското законодавство, вклучително и со законско проширување на надлежностите на Комисијата за заштита на конкуренцијата.
– Во однос на доходните мерки, нивно потесно таргетирање и калибрирање е неопходно за да ја поддржи фискалната консолидација. Ова посебно се однесува на обемот на трошењето за пензии. Дополнување на пензиите, освен кај најниските пензии, надвор од предвиденото законско усогласување, претставува ризик за пензискиот фонд и за централниот буџет воопшто.