Економија
Дали државната помош ги поттикнува иновативноста и конкурентноста на компаниите?
Економија и бизнис | печатено издание | 01 февруари 2025г.
Институтот за економски истражувања и политики (Finance Think) врши редовна ригорозна анализа на економските политики на Владата, базирана на податоци и на квантитативни методи. Во заеднична иницијатива со Економија и бизнис, наодите од овие истражувања се пренесуваат во магазинот, во кондензирана форма, со цел поголемо доближување на резултатите од истражувачката работа и нивната релевантност за политиките до пошироката читателска публика.
Заднина
Инвестициите се главен мотор на економскиот раст кои водат до зголемено национално богатство и развој на човечки капитал. Покрај домашните инвестиции, странските инвестиции се многу важни, особено за земји во развој и мали земји со ограничен домашен пазар. Странските инвестиции во земјите домаќини пренесуваат нови знаења, нови технологии, креираат работни места, го унапредуваат човечкиот капитал, ги поттикнуваат конкурентноста и интеграцијата во меѓународната трговија. Земјите од Западен Балкан ги увидоа потенцијалните придобивки од инвестициите, па изминативе години воведоа низа мерки за државна помош со цел нивно привлекување и поддршка. Оваа анализа прави сеопфатен преглед на државната помош во Западен Балкан, фокусирајќи се на клучните димензии како видовите, обемот и целните сектори, а истовремено нуди и компаративен преглед.
Државна помош во регионот: мерки, видови и износи
Државната помош во земјите од Западен Балкан се движи од под 0,5 % од БДП во Косово и во Албанија до 5,9 % од БДП во Србија (податоци од 2022 година). Северна Македонија доделува државна помош од 1,9 % од БДП или 253 милиони евра.
Генерално, во сите земји постојат голем број мерки на државна помош насочени кон три сегменти: земјоделци, домашни компании и странски компании. Во одредена мера, мерките се слични меѓу земјите, особено оние што се насочени кон земјоделци и кон странските компании што оперираат во слободните економски зони. Државната помош доделена на земјоделците опфаќа повеќе од половина од вкупниот износ на државна помош во 4 земји (Косово, Босна и Херцеговина, Црна Гора и Северна Македонија). Државната помош за поддршка на домашните компании се разликува меѓу земјите, особено од аспект на секторот што се цели. Над половина од помошта за домашните компании во Албанија е насочена кон преработувачката индустрија и туризмот. Србија е единствена земја што издвојува поголем дел од државната помош за поддршка на развојот на мали и на средни претпријатија. Во Северна Македонија, над 90 % од помошта е наменета за сите сектори, а остатокот е насочен кон преработувачката индустрија, енергетскиот сектор и туризмот. Слично е и во Босна и Херцеговина и во Косово.
Овој диспаритет во пристапите ги одразува различните национални приоритети, економски структури и фази на развој низ целиот регион, но исто така укажува на недостаток на униформност што може да ја попречи кохезијата на регионалната политика. Решавањето на оваа недоследност ќе биде клучно за поттикнување на поинтегрирана регионална економија која може да се натпреварува на глобално ниво.
Државна помош за привлекување и за поддршка на странски директни инвестиции (СДИ)
Сите земји од Западен Балкан, со исклучок на Косово, нудат широка лепеза на атрактивни мерки за привлекување и за поддршка на странски инвеститори. Овие стимулации беа особено важни во последниве 2 децении за поттикнување на приливот на инвестиции, на создавање работни места и на пренесување знаење и технологија во регионот. Шемите за државна помош на странските инвеститори во Северна Македонија и во Србија се оценети како најтранспарентни, едноставни и атрактивни во споредба со останатите земји (графикон 3). (на наредна страна)
Земјите од регионот нудат дарежливи даночни и царински ослободувања и надоместоци како алатки за привлекување СДИ, особено во стратешките сектори и за инвеститорите лоцирани во слободните економски зони. Речиси сите земји обезбедуваат широк опсег на фискални стимулации поврзани со данокот на додадена вредност, со персоналните даноци и со данокот на добивка, како и со царинските давачки. Многу студии заклучија дека овие стимулации се чиста „трка до дното“ во која земјите губат потенцијални даночни приходи, со малку нето-добивки кои не се секогаш важна причина за инвестирање.
Покрај фискалните стимулации, странските компании лоцирани во Западен Балкан може да добијат финансиски средства како мотив за зголемување на нивните капацитети и на оперативните активности. Некои од земјите неодамна воведоа такви мерки во форма на грантови и/или заеми како поддршка на иновативноста, на конкурентноста и на претприемништвото на компаниите и на целата економија. Во Северна Македонија и во Србија, во последниве 4 години е забележан континуиран раст на државната помош доделена за инвестициски проекти, а во Албанија таа е стабилна и релативно пониска, движејќи се околу 1 милион евра годишно (за другите земји од Западен Балкан нема податоци за доделената државна помош за поддршка на инвестициите на СДИ).
Државната помош како социјална помош за компаниите или мотор за раст и развој!?
Без разлика на висината на доделената државна помош, таа не треба да се зема како социјална помош за корисниците, односно за компаниите, туку треба да ја исполни својата цел за зголемување на инвестициите, на иновациите и на конкурентноста, што ќе доведе до повеќе слободни работни места, повисок економски раст и поголем квалитет на животот. Анализата на одредени показатели каде што државната помош преку зголемени инвестиции потенцијално одиграла улога во подобрување на макроекономската состојба во економиите на Западен Балкан покажува дека и покрај континуираниот раст на доделената помош, сите земји се соочуваат со значајни тешкотии во исполнување на целите за одржлив развој во областите на економски раст, пристојна работа, иновации, инфраструктура и одговорна потрошувачка и производство. И други индикатори кои би можеле да бидат поврзани со напорите на владите да поттикнат инвестиции и се користат само како индикатори за влијанието на инвестициите, а може да постојат многу други важни фактори, го потврдуваат економскиот контекст на земјите и ги откриваат потенцијалите за подобро целење на државната помош. На пример, сите земји, освен Северна Македонија, забележаа пад на резултатот на Глобалниот индекс на иновации во период од 5 години, што укажува на значителни недостатоци во понудата на иновативна инфраструктура, на пазарна софистицираност, на човечки капитал и на истражување, на знаење и на технологија. Сите земји поседуваат технолошки капацитети на средно ниво за користење, за усвојување и за прилагодување на современите технологии. Ова, исто така, е знак за ниското позиционирање на земјите на Индексот на глобална конкурентност кој ја проценува способноста на земјите да обезбедат високи нивоа на просперитет за нивните граѓани.
Заклучоци и препораки
Анализата на практиките за државна помош низ Западен Балкан откри комплексен пејзаж каде што државната интервенција игра клучна улога во обликувањето на економскиот развој, во зајакнувањето на конкурентноста и во поттикнувањето на иновативноста и на инвестициите. Сепак, постојат одредени разлики во политиките и во мерките на државна помош меѓу земјите од регионот, што укажуваат на различни национални интереси, фокуси и фази на развој.
Препораките од анализата се насочени кон три сегменти: 1) Подобрување на регионалната соработка со цел усогласување на политиките за државна помош, овозможувајќи поинтегриран пазар кој може да привлече прекугранични инвестиции и да го стимулира регионалниот развој. Ова може да се постигне преку заеднички иницијативи, размена на најдобри практики и создавање регионални фондови насочени кон заеднички предизвици; 2) Фокусирање на државната помош кон стратешки сектори преку промовирање на иновации, на дигитализација и на одржливост. Во иднина, помошта треба да се насочи кон сектори како зелени технологии, обновлива енергија и дигитална инфраструктура со цел позиционирање на земјите како конкурентни играчи на глобалниот пазар и 3) Зголемување на транспарентноста и на отчетноста на надлежните институции преку воведување поробусни механизми за мониторинг и за известување за видовите и за износите на доделена државна помош.